Weblog Lies en Frank

De afgelopen 4 maanden ben ik heel druk bezig geweest met mijn scriptie (we hadden er ongeveer 16 weken voor). Ik heb hem 2 weken geleden ingeleverd. De stress rondom mijn scriptie is de reden dat ik de afgelopen maanden wat minder berichtjes geschreven heb. Gisteren heb ik na 2 weken nagelbijten mijn cijfer terug gekregen, een 9 (mijn mond viel open ik kon zeker 10 minuten lang niet anders dan suf vragen of hij een grapje maakte)! Nu volg ik nog 2 vakken in Leiden, voor mijn Minor, en dan studeer ik hopelijk dit jaar af van mijn Bachelor. Maar in september begin ik ook meteen weer met een Master.

De titel van mijn scriptie was: Veranderende omstandigheden: van legitimatie van verzet naar een pleidooi voor interne rust en gehoorzaamheid. Met als ondertitel: Een pleidooi voor rust en gehoorzaamheid tijdens de Nederlandse Opstand. Een bespreking van de politieke ideeën van Simon Stevin en Justus Lipsius. Een hele mond vol. De werken zijn geschreven tussen 1584 en 1590. Het werk van Simon Stevin is Het Burgherlick Leven, de werken van Justus Lipsius de Politica en de Constantia. Hieronder een kleine inleiding op het onderwerp, het gaat wat ver om alle 52 pagina`s hier samen te vatten.

Veel moderne werken over de Nederlandse opstand, richten zich op de legitimatie van het in opstand komen tegen een heerser, ze omschrijven de argumenten die gebruikt werden om het in opstand komen te legitimeren. In mijn scriptie heb ik me juist gericht op twee pleidooien voor gehoorzaamheid. Veranderende omstandigheden in de Nederlanden zorgde er voor dat de legitimatie van opstand omsloeg richting een theorie over en pleidooi voor gehoorzaamheid, in de plaats komend van de vorige theorie van verzet. Deze bijten elkaar niet, maar volgen elkaar op. De legitimiteit van verzet is weggevallen doordat de dan zittende heerser(de Staten) goed en dus legitiem te noemen is. Het is een evaluatie van denken over verzet in de nieuwe context, namelijk de context waarin de Staten aan de macht zijn. Denken over verzet komt voort uit de oude context waarin de Habsburgse vorst aan de macht is en men hierover ontevreden is. Door de opstand ontstaat een nieuwe context waarin de vraag over verzet en gehoorzaamheid opnieuw beantwoord moest worden, Stevin en Lipsius doen hiervoor een poging.  Je zou ook kunnen zeggen dat het expliciete pleidooi gezien kan worden als tegenhanger van de jarenlange pleidooien voor en legitimatie van verzet. Er moest een knop om in het denkpatroon van mensen, en deze werken droegen hieraan bij.

Een centraal punt in mijn scriptie, is de vraag of je een tachtig jaar durend conflict wel een opstand kunt noemen. Een vraag daarbij is ook of deze tachtig jaar durende periode wel een homogeen te noemen conflict periode was. Dit hangt samen met de vraag wat Stevin en Lipsius in gedachte hadden bij het schrijven over het gehoorzamen van de overheid. Als de gedachte hierbij is dat de legitieme overheid de Staten zijn, is het een ander pleidooi dan als het over Filips zou gaan.

Een belangrijk punt wat ik heb proberen te maken, is dat de plicht tot gehoorzaamheid, geschetst is in het licht van de veranderende omstandigheden van de opstand. De uitspraken over het recht van verzet, en vooral over de plicht tot gehoorzaamheid, werden gedaan in de huidige situatie van de opstand. Deze situatie was dat de Staten sinds 1588 het nieuwe gezag van de Noordelijke Nederlanden waren. De Opstand gaat hiermee een nieuwe fase in. Er wordt niet meer gezocht naar een nieuwe heerser, de Staten hadden sinds het begin van de Opstand feitelijk geregeerd en dit werd nu ingebed in het officiële beleid. Je zou mijns inziens vanaf dit moment meer kunnen spreken van een oorlog met een buitenlandse heerser, dan van een Opstand tegen het eigen legitieme gezag. De opstand is geen opstand meer rond 1588. Als dit inderdaad het geval is, zet dat de werken van Stevin en Lipsius in een ander licht. Lipsius lijkt mijns inziens niet te pleiten voor het nieuwe gezag van de Staten, maar zich in zijn werken meer te richten op de Zuidelijke Nederlanden. Zijn pleidooi in de Constantia gaat in op een situatie van opstand, en hoe het volk dit zou moeten dragen. Lipsius stelt dat je eigenlijk niet in opstand zou moeten komen. Hij lijkt niet in te gaan op het vraagstuk van de legitimiteit van de nieuwe overheid, en lijkt daarmee ook geen uitspraken te doen over of deze gehoorzaamd moet worden. Uit secundaire literatuur over Lipsius zijn denken is op te maken dat de gang van zaken in de Noordelijke Nederlanden hem minder bevalt dan die in het zuiden. Zijn planning is om snel terug naar zijn bakermat te gaan wordt meermaals aangehaald. Met dat als achtergrond zie ik ook het pleidooi voor een monarchie, een sterk en centraal gezag en een blijvende hoop dat ook het noorden zich weer onder Spaanse vleugels zal scharen. Van Lipsius weten we beter wat zijn ideeën waren over de actuele politieke situatie, deze ideeën wisselen overigens ook wel eens, daarom kunnen we zijn werken in een breder spectrum van zijn denkbeelden plaatsten. Dit is bij Stevin helaas niet het geval. Stevin doet wellicht een poging de bevolking duidelijk te maken dat, nu de Staten het legitieme gezag zijn, de overheid geaccepteerd moet worden. Heersende onderlinge verschillen zouden niet aangegrepen moeten worden als aanleiding voor een opstand. Als men het ergens niet mee eens zou zijn, had men zich daarbij neer te leggen, of om te zien naar een nieuwe en betere woonplaats. Hiermee wordt er gepleit voor het niet hoog op laten lopen van onderlinge meningsverschillen, maar de nieuwe staat tot rust te laten komen. Het recht op verzet wordt door beide schrijvers niet ontkend, maar wordt wellicht in de situatie zoals het op dat moment was, niet legitiem geacht.

In het geval van Stevin zou dit betekenen dat het pleidooi gericht is op de bevolking van een land waarvan de Staten het legitieme gezag vormen. De focus verschuift van een legitimatie van de opstand tegen Filips, naar een pleidooi voor gehoorzaamheid aan de Staten. Een pleidooi voor de legitimiteit van het nieuwe gezag, na de machtswisseling van de Opstand. De Staten waren het legitieme gezag zodra de Spaanse troepen verjaagd waren, aanhangers van dit oude regime zouden achter Filips aan moeten reizen en hem vanuit zijn nieuwe standplaats moeten steunen, of trouw moeten zweren aan de Staten. De nieuwe overheid wordt dus snel na de wisseling van de macht geaccepteerd. Stevins pleidooi zal het doel hebben gehad orde te scheppen in het land, orde te scheppen onder de verwarde bevolking. De ideologieën van orde en gehoorzaamheid zijn hierbij nodig  om uit te leggen waarom de burger in moet stemmen met het gedrag van de overheid, zijnde de Staten. De eerder geldende verzetstheorieën vervallen met het pleidooi voor gehoorzaamheid in deze nieuwe situatie niet.  De veranderde omstandigheden maakte een nieuwe definiëring van deze omstandigheden, waarbij verzet of gehoorzaamheid legitiem zou zijn, wel noodzakelijk.